Vahiy kâtiplerinden Hanzala el-Üseyyidî bir gün Medine’de dolaşıyordu. Hz. Ebû Bekir es-Sıddîk ile karşılaştı. Hâlini hatırını soran Hz. Ebû Bekir’e, “Hanzala münafık oldu!” karşılığını verdi. Hz. Ebû Bekir, “Fesübhânallâh! Ne diyorsun!” deyince Hanzala içini dökmeye başladı: “Allah Resulünün yanındayken, o bize cenneti, cehennemi o kadar canlı bir şekilde hatırlatıyor ki sanki gözlerimizle görmüş gibi oluyoruz. Efendimizin yanından ayrıldıktan sonra hanımlarla, çocuklarla, iş güçle uğraşmaktan (onun anlattıklarını) unutuveriyoruz.” Hz. Ebû Bekir, “Allah biliyor ya, biz de bu durumu yaşıyoruz.” dedi. Aynı dertten muzdarip bu iki sahâbî, hâllerini bildirmek üzere Allah Resulünün yanına gittiler. Hanzala, kendisinden duyduğu şüpheyi, “Münafık oldum.” diyerek bu kez Peygamberimizin huzurunda dile getirdi. Efendimiz (sav), “Bu da ne demek oluyor?” diye sorunca Hanzala, Hz. Ebû Bekir’e söylediklerini tekrarladı: “Ey Allah’ın Resûlü! Senin yanındayken bize cennet ve cehennemi öyle anlatıyorsun ki sanki gözümüzle görüyoruz. Yanından ayrılınca hanımlarla, çocuklarla, iş güçle uğraşmaktan (anlattıklarını) unutuveriyoruz.” Bunun üzerine Resûl-i Zîşân, “Bu canı bu tende tutan Allah’a yemin ederim ki, benim yanımdaki ve ibadet ederken ki hâliniz sürekli devam edecek olsaydı, melekler evlerinizde, yollarınızda karşınıza çıkıp sizinle selâmlaşır, elinizi sıkarlardı. Gel gör ki, yâ Hanzala! (İnsan bu!) Bazen öyle, bazen böyle!” Efendimiz (bu son sözünü) üç defa tekrarladı. (Müslim, Tevbe, 12)
Hz. Peygamber’in, ashabıyla birlikte bulunduğu ortamlarda huşû zirveye ulaşıyordu. Ashabı Allah Resulünü öyle bir vakar ve sükûnetle dinliyorlardı ki onları görenler, sanki başlarında ürkütüp kaçırmaktan korktukları kuşlar var sanırdı. (İbn Hanbel, IV, 279) Allah Resulü, bu huşû hâlinin ve hissettikleri derin duyguların onun yanından ayrıldıklarında yok olduğunu söyleyerek endişelenen ashabına hem huşûun mükâfatını bildirmiş hem de bu hâli sürekli muhafaza etmenin zorluğuna işaret etmişti. (Müslim, Tevbe, 12) Zira sürekli Allah’ı anmasına rağmen (Müslim, Hayız, 117) kendisinin dahi zaman zaman kalbinin perdelendiği oluyor ve hemen Ona istiğfarda bulunarak (Müslim, Zikir, 41) bu durumu telâfi etmeye çalışıyordu.
Sessiz ve sakin durmak, tevazu göstermek, boyun eğmek gibi anlamları olan “huşû” kavramı, (İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, XI, 1165) insanın Cenâb-ı Hakk’ın huzurunda tevazu ve teslimiyet içerisinde bulunmasını, kalben ve bedenen O’na hürmet ve itaat ederek boyun eğmesini ifade etmektedir. Huşû insanın Allah’a imanının ve O’na eşsiz bağlılığının yalnızca kalp ile değil aynı zamanda saygı, edep ve vakar dolu bir duruş sergileyerek de ifade edilmesidir. Kur’an’da müminlerin en temel özellikleri arasında zikredilen kavramlardan olan huşû, âyetlerde tevazu, (Ahzâb, 33/35) saygı duyma, (Enbiyâ, 21/90) boyun eğme, (Âl-i İmrân, 3/199) çaresizlik, (Kalem, 68/43) seslerin kısılması, (Tâ-Hâ, 20/108) gözlerin yere eğilmesi (Kamer, 54/7) gibi anlamlarda kullanılmış ve insanın Rabbine olan derin saygısının hâl diliyle gösterilmesi, kalbindeki teslimiyetin bedenine yansıması olarak anlaşılmıştır. Öte yandan huşû, yalnız insanın değil, tüm yeryüzünün âlemlerin Rabbine boyun eğmesi anlamında da kullanılmıştır. (Fussilet, 41/39)
Kur’an-ı Kerîm, sahabilere ve onların şahsında bütün müminlere huşû içinde olmaları gerektiğini yani Allah’a karşı tam bir saygı ve teslimiyet içerisinde kulluk etme yükümlülüklerini şu ifadelerle hatırlatmıştır: “İman edenlerin Allah’ı anma ve O’ndan inen Kur’an sebebiyle kalplerinin ürpermesi zamanı daha gelmedi mi? Onlar daha önce kendilerine kitap verilenler gibi olmasınlar. Onların üzerinden uzun zaman geçti de kalpleri katılaştı. Onlardan birçoğu yoldan çıkmış kimselerdir.” (Hadîd, 57/16).
Kur’an-ı Kerîm, her birinde vurgu farklı olsa da huşûu genel olarak, Allah’ın büyüklüğü karşısında yaratılmışların âcizliğini ifade ederken zikreder. Örneğin Zekeriyya (as) ve ailesinin umarak ve korkarak Allah’a dua ettiğini söyledikten sonra onların huşû sahibi yani Rablerine karşı derin saygı duyan kimseler olduklarını belirtir. (Enbiyâ, 21/90).
Her olayda sürekli Allah’ı hatırlayarak huşû içerisinde hareket etmek Peygamber Efendimizin en belirgin vasıflarından biriydi. Hatta onu görenler, oturuşundaki huşûu fark edip bundan etkilenirlerdi. (Ebû Dâvûd, Edeb, 22). Özellikle Rabbine yakarışı esnasında huşûu iyice belirginleşir ve herkes tarafından anlaşılabilirdi. Nitekim İbn Abbâs"ın anlattığına göre, Allah Resûlü, toprağın bir damla yağmura hasret kaldığı bir zamanda yağmur duasına çıktığında, gösterişsiz elbiseler giymiş, mütevazı ve yalvarır bir vaziyette aralık vermeksizin dua, yakarış ve tekbire devam etmişti. (Tirmizî, Cum’a, 43) Çünkü Yaratan’ın karşısında insanın sadece bir kul olduğunu idrak etmesi duanın özüydü ve duaların da gönülden yapılması gerekiyordu. (A’râf, 7/55). Bu nedenle Allah Teâlâ, peygamberlerin korku ve ümitle dua edip kendisine karşı huşû ile hareket ettiklerini bildiriyor. (Enbiyâ, 21/90) ve Kur’an’daki kıssalarına bakıldığında bu vasfın tüm peygamberlerin ortak özelliği olduğu anlaşılıyordu.
Hz. Peygamber, başta namaz olmak üzere bütün ibadetlerinde de huşû ile hareket ediyordu. O, kulluk bilinciyle, sırf “şükreden bir kul olabilmek için” Rabbinin huzurunda duruyor, (Buhârî, Teheccüd, 6) özenle kıldığı namazlarında uzun uzun kıyamda, rükûda ve secdede bulunuyor, Rabbine dua ediyordu. (Müslim, Müsâfirîn, 203). Allah Resûlü, her bir bölümünde ihlâsla Rabbine yakardığı namazlarının rükû kısmında O’na duyduğu huşûu şöyle dile getiriyordu: “Allah’ım, yalnız senin önünde eğildim, yalnız sana inandım, yalnız sana teslim oldum. Kulağım, gözüm, iliklerim, kemiklerim ve sinirlerim yalnız sana karşı huşû hâlindedir.” (Tirmizî, Deavât, 32)
Namaz, zevkle dinlediği ezandan abdeste, kıyamdan tahiyyât ve tesbihâta kadar Müslümanın huşû hâlinin doruk noktasına ulaştığı bir ibadettir. Hz. Peygamber’in amcasının oğlu olan Fadl b. Abbas’ın naklettiği bir hadiste Allah Resûlü, “Namazlar ikişer ikişer kılınır. Her iki rekâtta teşehhüd (tahiyyât) okursun, huşû içinde davranırsın, yakarırsın, boyun bükersin...” (Tirmizî, Salât, 166) derken, namazın tam bir huşû hâli olduğunu vurgulamaktadır.
Elbette namazı başından sonuna kadar tam bir huşû içinde kılmak kolay değildir. Zira Müslüman, Allah’a en yakın olduğu bu zaman diliminde kul olma bilincine ermişken, ezelî düşmanı şeytan boş durmayacak, çeşitli vesveselerle onun huşû hâlini zedelemeye çalışacaktır. Resûlullah (sav) bu durumu şöyle tasvir etmektedir: “Ezan okunduğunda şeytan (bu sesi işitmemek için) hızlı bir şekilde yellenerek kaçar. Ezan bittikten sonra geri gelir. Kâmet getirilmeye başlayınca tekrar kaçar. Kâmet bitirilince tekrar geri döner. Namaz kılan insan ile kalbi arasına girmeye (ona vesvese vermeye) çalışır. "Şu meseleyi de hatırla, bu meseleyi de hatırla..." der. Sonunda namaz kılan üç rekât mı kıldı, dört mü, bilemez hâle gelir. Kişi üç rekât mı yoksa dört mü kıldığını bilemediğinde sehiv secdesi yapsın.” (Buhârî, Bed’ü’l-halk, 11)
Namazda şeytanın vesveselerini tamamen engellemek mümkün olmamakla birlikte etkisini asgarî düzeye indirmek pekâlâ mümkündür. Bunun için de namaz kılacak kişinin öncelikle bedensel, ruhsal ve zihinsel açıdan ibadete hazır olması gerekir. Örneğin cemaate yetişeyim diye koşturan ve nefes nefese kalarak namaza duran kişinin huşû ile namaza başlayacağı düşünülemez. Bu yüzdendir ki Allah Resûlü ashâbına, ezan okunduğunda namaza sakince ve vakar içerisinde gitmelerini, acele etmemelerini tavsiye etmiştir. (Buhârî, Ezân, 21). Ayrıca uyuklayarak namaz kılınmasını doğru bulmayan Resûl-i Ekrem, (Buhârî, Vudû’, 53) namaza durulduktan sonra da sağa sola bakılmamasını yani etrafla ilgilenilmemesini istemiş, her bir bakışın, şeytanın namazdan koparıp götürdüğü bir parça olduğunu söylemiştir. (Buhârî, Ezân, 93). Rükû ve secdelerin eksiksiz olarak yapılmasını istemesi, hatta aksine davranışları bir nevi hırsızlık olarak nitelendirmesi (Muvatta’, Kasru’s-salât, 23) ve tuvalet ihtiyacı varken veya yemek hazırken namaza durulmamasını öğütlemesi de (Müslim, Mesâcid, 67) ibadet esnasında huşûa engel olabilecek durumlara önceden müdahale etmeye yöneliktir. Bu bağlamda ibadete düşkünlüğüyle bilinen Medineli sahabe Ebu’d-Derdâ’dan, namaz kılacak birinin önce ihtiyaçlarını giderip kalbini dünyevî kaygılardan boşaltması gerektiği rivayet edilirken, (Buhârî, Ezân, 42) Hz. Ömer’in oğlu Abdullah’ın, yemek ortaya konduktan sonra, namaz vakti girmiş olsa bile, cemaate katılmadığı hatta yerken aynı anda imamın kıraat sesini duyduğu nakledilmektedir. (Buhârî, Ezân, 42)
Huşûun mekânı kalptir, huşû kalpte filizlendikten sonra bütün bedene yansır ve insanın konuşmasını, yemesini-içmesini, yürüyüşünü, giyinişini, ibadetini kısacası bütün hâl ve tavırlarını etkiler. Ancak bazen huşûu andıran duruşların sadece görüntüden ibaret olabileceği de unutulmamalıdır. Zaman zaman insanlar, mütevazı görünerek başkalarının gözünde değer kazanmayı, ibadet esnasında huşû içinde bir görüntü sergileyerek hayranlık uyandırmayı isteyebilir. Bu durumu “nifak huşûu” şeklinde niteleyen meşhur sahâbî Ebu’d-Derdâ, “Bu tür bir nifaktan Allah’a sığının!” diyerek çevresindekileri uyarmış, onlar, “Nifak huşûu nedir?” diye sorunca da, “Kalp huşû duymadığı hâlde vücudun huşû duyar görünmesidir.” şeklinde cevap vermiştir. (İbn Ebû Şeybe, Musannef, Zühd, 75). Hz. Ömer de boynunu eğmiş bir adam gördüğünde, “Ey adam, kaldır kafanı! Huşû boyunda değil, kalptedir.” diyerek onu sert bir şekilde uyarmıştır. (Kurtubî, Tefsîr, I, 375). Tâbiûn neslinin önde gelen âlimlerinden Hasan-ı Basrî ise, kafasına sarığını geçirip cübbesine bürünen ve mütevazı bir tavırla başını hiç yukarı kaldırmayan birini görünce ondaki gizli kibri sezmiş ve bu tür bir davranışı, “Kalbin huşûu değil, elbisenin huşûu!” şeklinde vasıflandırmıştır. (İbnü’l-Cevzî, Telbîsü iblîs, s. 175).
Allah’ın kendisine mülk ve zenginlik verdiği Hz. Süleyman’ın huşûundan dolayı başını semaya kaldırmaması Müslümanlar için güzel bir örnektir. (İbn Ebû Şeybe, Musannef, Zühd, 3). Hz. Âişe’nin naklettiğine göre, Peygamberimiz de Kâbe’ye girdiğinde çıkıncaya dek huşû içinde başını yukarı kaldırmamıştır. (İbn Huzeyme, Sahîh, IV, 332).Arap olmayan bir grubun gelerek önünde saygıyla eğilmeleri üzerine Selmân-ı Fârisî, kendisinin sadece bir kul olduğunu onlara hatırlatırcasına hemen başını eğip, “Ben, Allah’a boyun eğdim.” demiştir. (İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-kübrâ, IV, 88). Aynı şekilde Kûfe şehrinin değerli âlimlerinden biri olan Ebu’l-Bahterî ve arkadaşları da birinin kendilerini övdüğünü duyar ve gurur hissederlerse omuzlarını indirir ve “Ben Allah’a boyun eğdim.” derlerdi. (İbn Ebû Şeybe, Musannef, Zühd, 42).
Resûl-i Ekrem’in ve onu örnek alan kıymetli şahsiyetlerin huşû ile hayatlarını anlamlı kılma gayretlerine dair örnekler sayılamayacak kadar çoktur. En genel anlamda Allah’a gönülden teslimiyetin bir ifadesi olan huşû hâlinin bir Müslümanın karakterine tam olarak yerleşmesi, onun mütevazı ve ağırbaşlı olmasıyla yakından ilgilidir. Hz. Peygamber (sav), her yaştan insanın Allah ile sağlıklı bir bağ kurarken huşûdan yardım almasını tavsiye etmiş, meselâ, yetişkinlere göre daha dinamik ve gösterişli olmalarından dolayı olsa gerek, gençlerin böbürlenmeyip Allah’a karşı huşû içinde hareket etmelerini istemiştir. (Ebû Ya’lâ, Müsned, XI, 287).
Kişinin zihnen, bedenen, kalben hulâsa bütün varlığıyla Rabbine yönelerek O’na boyun eğmesini ifade eden huşû, mümin olmanın en belirgin özelliğidir. Bu özellik inananların bütün düşüncelerine, ibadetlerine, amellerine yansır. Elbette kişi ibadet ederek, Allah’ı anarak, Kur’an okuyarak huşûun tadına varabilir. (İsrâ, 17/109). Ancak huşû, sadece ibadetlere mahsus olmayıp hayatın her anında Allah’ın huzurunda Müslümanın takınması gereken bir kulluk tavrını ve edebi ifade eder. Bu hâli muhafaza etmek için insanın her an Rabbinin huzurunda olduğunun bilincini taşıması ve “ihsan” yani “Sen O’nu görmesen de O’nun seni gördüğünü bilerek Allah’ı görüyormuşçasına kulluk etme” şuurunu (Müslim, Îmân, 1) hayatın her anında canlı tutması gerekir. Dünyada bunu gerçekleştirebilen kullarına Cenâb-ı Hak âhirette mağfiret ve çeşitli mükâfatlar vaad etmektedir. (Ahzâb, 33/35). Peygamber Efendimiz de Müslümanların huşû hâlini bir ömre yaymalarını arzulamış ve kendisi de şöyle dua etmiştir: “...Allah’ım, fayda vermeyen ilimden, huşû duymayan kalpten, doymayan nefisten ve kabul olunmayan duadan sana sığınırım. ” (Müslim, Zikir, 73).
KAYNAK: HADİSLERLE İSLAM/Diyanet İşleri Başkanlığı
Hazırlayan: Muhammet COŞKUN/Din Hizmetleri Uzmanı
